Danh thắng và di tích

Các di tích lịch sử - văn hoá trên phố này gồm: chùa Bà Ngô (tên chữ là Ngọc Hồ tự, được xây dựng khoảng năm 1127 – 1128 đời vua Lý Nhân Tông) tại số 128 [4], chùa Bà Nành (tên chữ là Tiên Phúc tự) tại số 154, đình thôn Văn Tân tại số nhà 82, trụ sở bí mật của Quận ủy nội thành trong thời tạm chiếm (1947 - 1954) (nhà số 123)...

Đình Văn Tân (hay còn gọi là đền Văn Tân) từng là một trong những nơi thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh được nhiều người biết đến trên địa bàn Hà Nội cùng với đền Bích Câu, chùa Ngọc Hồ (chùa bà Ngô) và đền Sùng Sơn vọng từ. Đình có 3 đạo sắc phong qua các triều vua. Ngày tế lễ của đình là 12 tháng 8 hàng năm. Hiện nay, di tích này đã không còn trên thực địa. Vị trí của số nhà 82 hiện tại được sử dụng làm Trạm Y tế phường Văn Miếu sau đó làm trụ sở của Trung tâm Y tế quận Đống Đa.

Chùa Quang Minh (Quang Minh tự) được xây dựng vào cuối đời Hậu Lê. Thời thời Pháp thuộc nằm trên phố Sinh Từ. Theo tư liệu trên 3 tấm bia "Tao tự bi kí", "Kỷ niệm bi kí" và "Hậu Phật bi kí", đến năm 1908 (năm Duy Tần thứ 2), nhận thấy chùa cũ ở đất chật khó có thể làm nơi mới quy mô "khai quang nhật nguyệt" nên nhà sư trụ trì đã chuyển chùa đến chỗ hiện nay tại số 8 phố Y Miếu. Cũng như những ngôi chùa khác, chùa Quang Minh thờ các chư vị Phật, song cạnh đó còn có điện thờ Mẫu.

Cho đến cuối thế kỉ 19, tại phố Sinh Từ, còn có một di tích khác, đó là Đền Trung Liệt. Đền này nằm trên phần đất của thôn Văn Tân. Đền Trung Liệt được lập nên đầu tiên để thờ Lê Lai, người có công hiến thân mình cứu Lê Lợi thoát chết. Đồng thời, đền cũng thờ cả Quan Công, Quan Bình cùng Chu Thương. Sau đó, đền còn thờ thêm Nguyễn Tri Phương – tướng giữ thành Hà Nội, năm 1872, bị giặc Pháp bắt và dụ dỗ đầu hàng nhưng ông đã nhịn ăn để chết theo thành và Hoàng Diệu – Tổng đốc Hà Nội, năm 1882 khi thành Hà Nội thất thủ vào tay giặc Pháp, đã thắt cổ tự vẫn. Đền còn thờ cả Trương Đăng Quế và Đoàn Thọ Lang, hai vị quan có công với triều Nguyễn. Khi lập ấp Thái Hà, Bắc Kỳ Kinh Lược Sứ Hoàng Cao Khải mới cho dời đền về Gò Đống Đa.

Ngoài ra, theo các tài liệu của Pháp thì tại phố Nguyễn Khuyến xưa còn có đình Hữu Biên, đền Phúc Trương, đền Văn Xương, đình Đình Tân. Tuy nhiên, những danh thắng này hiện tại cũng đã không còn.

Trường Tiểu học và trường THCS Lý Thường Kiệt

Nằm trên phố Nguyễn Khuyến, trường Trung học cơ sở Lý Thường Kiệt và trường Tiểu học Lý Thường Kiệt là một trong những ngôi trường lâu đời nhất tại Hà Nội. Ngay từ đầu thế kỉ XX, chính quyền bảo hộ đã có ý định quy hoạch khu Sinh Từ thành một cụm trường học. Theo Nghị định số 821 ngày 26/5/1910, quyền Thống sứ Bắc Kỳ đồng ý cho phép nhượng lại cho Công sản cấp xử khu đất số 144 khu K có diện tích 904m2 để phục vụ Sở học chính. Tiếp đó, đến ngày 5/8/1915, quyền Thống sứ Bắc Kỳ lại ra nghị định số 1473 cho phép Công sản Hà Nội chuyển nhượng cho Công sản cấp xứ thửa đất số 145, khu X có diện tích 2000m2 để xây trường. Công việc xây dựng một ngôi trường với 600 học sinh được tiến hành ngay sau đó với người trúng thầu là ông Vernet cùng kinh phí là 68.300 đồng. Riêng phần quét vôi, làm cửa kính và khu vệ sinh do ông Phạm Văn Mẫn trúng thầu với số tiền là 2600 đồng.

Ngôi trường này được hoàn thành và thành lập năm 1916 với tên gọi trường Tiểu học Pièrre Pasquier, được đặt theo tên của Toàn quyền Đông Dương Pierre Marie Antoine Pasquier. Nhưng người Hà Nội vẫn quen gọi là trường Sinh Từ. Ban đầu, trường chỉ có một dãy phòng học hai tầng xây dựng theo kiến trúc Pháp với cầu thang bằng gỗ lim và rất nhiều cây xà cừ cổ thụ trong sân. Khi mới thành lập, trường chỉ dành cho nam sinh học. Hiệu trưởng thời kì đầu tiên này là ông Balicourt (ông này là hiệu trưởng cả một nhóm trường cho nam sinh ở phía Nam Hà Nội). Sau khi tiếp quản thủ đô, trường được đổi tên thành trường cấp 1-2 Lý Thường Kiệt vào năm 1959. Đến năm 1994, hai trường cấp 1 và cấp 2 được chia tách riêng, trở thành trường Tiểu học Lý Thường Kiệt và trường Trung học cơ sở Lý Thường Kiệt.

Ngõ

Vào thời Pháp thuộc, trên phố Nguyễn Khuyến có ba ngõ được đặt tên là ngõ Yên Sơn, ngõ Nam Hoa (còn gọi là ngõ Xưởng Đúc) và ngõ Văn Tân (cité Van Tan). Ngoài ra, phố Ngô Sĩ Liên ngay nay cũng được gọi là ngõ Sinh Từ. Năm 1945, ngõ Văn Tân thông sang phố Nguyễn Thái Học được đổi thành ngõ Nguyễn Công Trứ. Đến thời tạm chiếm (1947-1954), theo nghị định ngày 28/2/1951 của Thị trưởng Hà Nội Thẩm Hoàng Tín, ngõ Văn Tân được đổi thành ngõ Yên Thế và giữ tên đó đến hiện nay. Cũng theo nghị định năm 1951 này, ngõ Yên Sơn được đổi thành ngõ 222 và đến năm 1994, được đổi thành ngõ 115 để phù hợp với số nhà liền kề. Ngõ Nam Hoa được gọi là ngõ 221 và vẫn giữ tên ngõ 221 cho đến hiện nay mặc dù số nhà liền kề không phải là 221.

Ngành nghề kinh doanh

Phố Nguyễn Khuyến có một số nghề buôn bán truyền thống như dao kéo[5], vôi sơn...

Dao kéo Sinh Từ là một thương hiệu quen thuộc với người dân Hà thành. Nghề dao kéo Sinh Từ có xuất xứ từ làng Canh, thuộc Phủ Hoài Đức, nay là một làng của xã Xuân Phương, huyện Từ Liêm, Hà Nội. Những người thợ đầu tiên đã đến đây lập nghiệp từ cuối thế kỉ 19 và hình thành nên một phố nghề dao kéo. Từ những năm 1940, sản phẩm dao kéo của phố Sinh Từ đã được xuất khẩu sang các nước láng giềng như Lào, Campuchia và Thái Lan. Giữa thập niên 1990, tại phố này vẫn còn một số lò rèn dao kéo hoat động. Hiện nay, phố Nguyễn Khuyến còn khoảng 17 cửa hàng bán dao kéo[6].

Giao thông

Trước đây, khi thực dân Pháp làm đường tàu điện Bờ Hồ - Thái Hà ấp (1899) thì ở phố Nguyễn Khuyến có đường tàu điện chạy dọc phố, ra trước cổng Văn Miếu rồi rẽ vào Hàng Bột (nay là phố Tôn Đức Thắng). Đến năm 1910, khi đường Hàng Đẫy được mở rộng, Sở xe điện đã bóc đoạn qua phố Sinh Từ chuyển sang phố Hàng Đẫy.

Hiện tại, đây là tuyến phố một chiều. Các tuyến xe buýt nội thị đi qua gồm số 23 và 38, phố có chạy qua một đoạn đường sắt Hà Nội - các tỉnh phía bắc. Là một tuyến phố có địa hình trũng nên phố Nguyễn Khuyến là một điểm úng ngập thường xuyên của thủ đô Hà Nội, đặc biệt là đoạn giữa phố, nơi có trường Tiểu học và Trung học cơ sở Lý Thường Kiệt.